Artykuł został opublikowany w „Diagnozie” 1/2011
Zaburzenia stanu odżywienia tj. nadwaga i otyłość będące konsekwencją niewłaściwego odżywiania się stały się w ciągu ostatnich lat najpoważniejszym problemem epidemiologicznym na świecie.
Według danych International Obesity Task Force (IOTF) w krajach Unii Europejskiej nadwagę ma około 14 mln dzieci, z tego 3 mln jest otyłych. W ciągu roku przybywa w Europie około 400 tyś. dzieci z nadwagą, a około 85 tyś. z otyłością. Na ogół jest to otyłość prosta wynikająca z dodatniego bilansu energetycznego czyli przyjmowania nadmiaru energii w stosunku do zapotrzebowania. Jednak w ostatnim czasie dowiedziono, że sposób żywienia matki już w czasie ciąży decyduje o stanie odżywienia dziecka. Spożywanie nadmiernej ilości energii przez ciężarną może skutkować otyłością płodu. Nie bez znaczenia pozostaje czas karmienia dziecka piersią czy wprowadzanie pokarmów uzupełniających zgodnie z obowiązującym schematem. Warto tez wspomnieć, że często dziadkowie rozpieszczają dzieci łakociami a rodzice traktują słodycze, jako nagrodę za wykonanie zadania lub posłuszeństwo. Brak aktywności fizycznej powoduje, że spożyta energia nie jest wydatkowana, co skutkuje nadmierną ilością tkanki tłuszczowej. Nie bez znaczenia są inne przyczyny tj. nieprawidłowy styl życia rodziców, niewłaściwy asortyment sklepików szkolnych, brak edukacji żywieniowej dzieci i rodziców.
Do najczęściej wymienianych błędów żywieniowych dzieci i młodzieży należą: brak I śniadania przed wyjściem do szkoły, zbyt wysoka wartość energetyczna codziennego menu, wzrost spożycia żywności typu fast food oraz słodkich napojów, zmniejszenie spożycia pełnoziarnistych produktów zbożowych, warzyw i owoców.
Obecne trendy w sposobie żywienia dzieci często są wynikiem braku kontroli jadłospisu dziecka przez rodziców czy opiekunów. Dzieci i młodzież większą część dnia spędzają poza domem uczestnicząc np. w zajęciach pozalekcyjnych, co w przypadku braku zaangażowania Rodzica w planowanie menu sprzyja złym wyborom żywieniowym (chipsy, drożdżówka, baton) oraz utrwalaniu niewłaściwych nawyków żywieniowych. Nie można też zbagatelizować negatywnego wpływu reklamy na zachowania żywieniowe dzieci, a także na decyzje nabywcze Rodziców.
Prawidłowe żywienie w każdym wieku a szczególnie w okresie intensywnego wzrostu warunkuje zdrowie, prawidłowy rozwój fizyczny, intelektualny a nawet emocjonalny. Prawidłowe żywienie ma zapewnić pokrycie codziennego zapotrzebowania na białko, tłuszcze, węglowodany, witaminy i składniki mineralne. Dlatego nie wolno dzieciom otyłym wprowadzać leków redukujących masę ciała i/lub stosować diety cud z gazet czy internetu. Samodzielne odchudzanie dzieci i młodzieży bez konsultacji ze specjalistami grozi zaburzeniami metabolicznymi i psychicznymi (anoreksja).
Leczenie otyłości u dziecka nie jest prostym zadaniem. Wymaga współpracy lekarza, dietetyka, psychologa, rodziców i przede wszystkim dziecka. Tylko współpraca umożliwia bezpieczne chudnięcie, które nie zaburzy rozwoju fizycznego i umysłowego dziecka. Podstawowymi elementami podlegającymi ocenie są: aktywność fizyczna dziecka i sposób żywienia. Generalnie u dzieci do 7. roku życia nie stosuje się diet redukujących masę ciała a jedynie prowadzi edukację żywieniową dzieci i rodziców oraz bilansuje się jadłospis w oparciu o normy na energię i składniki odżywcze dla danego wieku i płci. Niezwykle ważne są wizyty kontrolne u dietetyka i lekarza, co pozwala na korekty sposobu żywienia jak również ocenę stanu odżywienia.
Dziecko powinno być wspierane i motywowane w procesie odchudzania. Zatem należy w dziecku rozwijać chęć podwyższenia swojej sprawności, zrobienia czegoś dla innych lub znalezienia hobby (nawet związanego z małą aktywnością fizyczną), co ma na celu ograniczenie jedzenia dla zabicia nudy. Warto zaangażować w zmianę sposobu żywienia całą Rodzinę, to z pewnością ułatwi dziecku akceptację nowych nawyków żywieniowych.
Opieka dietetyczna dziecka w wieku szkolnym czy młodzieży jest trudniejsza, z uwagi na brak kontroli przestrzegania zasad racjonalnego odżywiania się przez rodziców (pojadanie, dojadanie). Rodzice dzieci korzystających z obiadów szkolnych powinni poznać tygodniowe menu i starać się urozmaicić posiłki, unikając powtarzania produktów w domowych posiłkach.
Jeszcze raz warto podkreślić, że dieta o obniżonej kaloryczności powinna być opracowana przez dietetyka z uwagi na konieczność dostarczenia kluczowych składników odżywczych w odpowiednich ilościach i proporcjach.
Podstawowymi zaleceniami w zapobieganiu i leczeniu otyłości u dziecka są:
· spożywanie 4-5 posiłków regularnie, niewielkich objętościowo z dodatkiem warzyw i owoców
· wykluczenie dojadania między posiłkami
· zastąpienie słodyczy owocami lub warzywami
· ograniczenie produktów zawierających tłuszcze niewidoczne (np. mielonka, kiełbasy, serdelki, krakersy). Produkty te należą do grupy produktów o wysokiej gęstości energetycznej czyli w niewielkiej ilości dostarczające dużo energii (kcal), co jest niekorzystne w programie redukcji masy ciała.
· wprowadzenie do menu produktów pełnoziarnistych (kasze, makarony razowe, pieczywo razowe)
· ograniczenie ilości wypijanych napojów słodzonych i soków na rzecz wody mineralnej
· preferowanie gotowania i pieczenia potraw w pergaminie lub smażenia na beztłuszczowej patelni
· zwiększenie aktywności fizycznej dziecka.
Zwykle drobne modyfikacje w sposobie żywienia i stylu życia dziecka przynoszą już oczekiwane efekty. Podstawowym zaleceniem jest spożywanie I śniadania przed wyjściem do szkoły. Jak potwierdzają liczne badania, brak tego posiłku skutkuje kłopotami z koncentracją, złym samopoczuciem, ale także stanowi czynnik ryzyka otyłości. Warto przypomnieć o zaplanowaniu przez Rodziców prawidłowego II śniadania, które powinno składać się z pełnowartościowej kanapki (np. chleb pełnoziarnisty, szynka z indyka lub ser, cykoria lub sałata), jogurtu owocowego, mandarynki, wody mineralnej lub soku (bez dodatku cukru!). Szanse na jak najlepiej zbilansowany jadłospis mamy włączając do menu jak najwięcej produktów z różnych grup: produkty zbożowe, mleko i przetwory mleczne, mięso, ryby, drób, wędliny, jaja, owoce, warzywa. Tylko pozostaje pytanie jakich wyborów dokonać w sklepie?
Z grupy produktów zbożowych warto wybrać pieczywo mieszane z dodatkiem ziaren, nasion, pestek. Za wszelką cenę należy unikać pieczywa barwionego karmelem lub wypieczonego z mąki pszennej oczyszczonej np. bułka paryska, kajzerka. Problem może stanowić także wybór płatków śniadaniowych. Generalnie płatki płatkom nierówne i nie każde znajdują zastosowanie z zdrowym żywieniu dziecka. Oczywiście najlepsze są płatki owsiane, żytnie czy musli. Ale proponuję wybierać płatki naturalne bez polewy z cukru, miodu czy kawałków czekolady. Natomiast w domu można dodać świeże lub suszone owoce (te ostatnie z umiarem np. 1 morela, łyżeczka rodzynek).
Mleko należy wybierać 1,5 – 2% tłuszczu, jogurty i kefiry do 3% tłuszczu czyli 3 g tłuszczu w 100 g produktu. Natomiast serki homogenizowane i desery mleczne mogą zawierać do 6% tłuszczu czyli 6 g tłuszczu w 100 g produktu. Dziecku warto zaproponować sery twarogowe półtłuste. Dzieci uwielbiają kremy czekoladowe, niestety skład tych produktów pozostawia wiele do życzenia i z pewnością nie stanowią pełnowartościowego posiłku. To bomby kaloryczne zawierające w swoim składzie w największej ilości cukier, tłuszcz i na końcu kakao. Masła orzechowe owszem są kaloryczne ale zdrowe pod warunkiem, że w składzie mają same orzechy. Z dżemów należy wybierać te niskosłodzone lub konfitury, choć najlepszym wyborem są powidła. Zachęcam do czytania etykiet, im więcej owoców w 100 g produktu tym lepiej. Jeśli miód to tylko naturalny wyłącznie z polskich pasiek.
Z wędlin można zarekomendować pieczone w domu wędliny np. schab środkowy czy pierś z indyka lub „domowej roboty” pasztet. Najwięcej ukrytego tłuszczu (a tym samym kilokalorii) zawierają mielonka, pasztetowa, mortadela, drobno mielone kiełbasy, serdelki.
Warzywa powinny być obecne w każdym posiłku dziecka, owoce należy spożywać 2 -3 razy w ciągu dnia. Za porcję owocu można uznać szklankę soku, ale wyłącznie bez dodatku cukru. Jednak dzieciom z nadwagą sugeruje się łączenie soku (nie syropu!) z wodą mineralną. Dzieci uwielbiają owoce w formie koktajli, sorbetów czy musów, to zdecydowanie bardziej zachęcająca forma ich podania.
Pozostaje jeszcze problem żywności typu fast food spożywanej przez dzieci w nadmiarze. Produkty te dostarczają głównie tłuszczu, w dodatku niekorzystnie wpływającego na nasze zdrowie. Zbyt mało witamin, składników mineralnych czy witamin. Plasterek ogórka czy pomidora nie zastąpi dziennej porcji warzyw. Szybkie przekąski (frytki, hamburgery, chipsy) „oskarżane” są nie tylko za pandemię otyłości, ale także za podnoszenie ryzyka powstawania niektórych nowotworów, astmy. Najprostszym wyjściem jest zaproponowanie dziecku alternatywnych rozwiązań w domu. W skład hamburgera przygotowanego w domu mogą wchodzić: bułka pełnoziarnista, pieczona pierś z kurczaka, dowolne warzywa i nawet łyżeczka majonezu.
Należy podkreślić, że dziecko nie powinno spożywać posiłku w pośpiechu i przed telewizorem. Jeśli to tylko możliwe dobrze jest zaangażować dziecko w przygotowywanie posiłku celem rozbudzenia zainteresowania właściwym odżywianiem się. Nowy sposób żywienia nie powinien opierać się na zakazach a na propozycjach zastąpienia produktów niewłaściwych tymi zdrowszymi. W lodówce powinny być dostępne produkty rekomendowane w profilaktyce nadwagi i otyłości, a Rodzice powinni także swoim przykładem zachęcać do wspólnej pracy nad zmianami nie tylko w sposobie żywienia ale także stylu życia.
Zwracam uwagę, że desery i produkty spożywcze reklamowane z przeznaczeniem dla dzieci często zawierają zbyt dużo tłuszczu i cukru, co tylko podwyższa ich wartość energetyczną. W dodatku często w składzie dominują kwasy tłuszczowe nasycone, niekorzystnie wpływające na zdrowie. Z reguły produkty o dużej zawartości energii, zawierają także tłuszcze niekorzystnie wpływające na zdrowie dziecka.
Większość otyłych dzieci będzie otyłymi dorosłymi z całym bagażem czynników ryzyka jakie niesie za sobą ta jednostka chorobowa. Zatem warto wypracować u dziecka prawidłowe zachowania żywieniowe i zadbać o jego zdrowie już od najmłodszych lat.