Ocena stanu odżywienia każdego pacjenta, a szczególnie tego w wieku podeszłym powinna być elementem oceny stanu zdrowia. Możemy jednak spróbować samodzielnie ocenić swój stan odżywienia uważniej obserwując swój organizm. Jakie syndromy możemy uznać za niepokojące? Chudnięcie jest zjawiskiem pozytywnym w przypadku osób z nadwagą i otyłością, natomiast staje się niepokojącym sygnałem u osób szczupłych, dotychczas dobrze odżywionych, choć należy zaznaczyć, że spadek masy ciała może wskazywać na istnienie poważnej choroby. Niezamierzony ubytek masy ciała może także wynikać ze spożywania zbyt małej ilości jedzenia, przyjmowania pewnych leków, pojawienia się silnie stresujących sytuacji. Jeśli w ostatnim czasie zauważyliście Państwo, że ubrania stały się luźniejsze, zjadacie mniej posiłków niż zazwyczaj, nie odczuwacie apetytu, codzienne czynności zaczynają być bardziej męczące, czujecie się osłabieni, senni to mogą być objawy niedożywienia białkowo – energetycznego. Pamiętajmy, że nawet jeśli mamy prawidłową masę ciała, możemy być niedożywieni pod kątem witamin i składników mineralnych. Warto zwrócić uwagę na kondycję swoich włosów, paznokci, skóry i jamy ustnej. Rzadkie, cienkie i wypadające włosy sugerują niedobory białka, cynku i biotyny, zapalenie kątów ust (tzw. zajady) i stany zapalne języka sygnalizują niedobory witamin z grupy B. Łyżeczkowaty kształt paznokci może zdradzać niedobory żelaza. Bladość skóry świadczy o niedoborach żelaza, witaminy, B12 i kwasu foliowego, najczęściej jest objawem niedokrwistości. Nadmierne rogowacenie skóry może informować nas o niewystarczającej podaży z dietą witamin z grupy B i witaminy C. Istnieje jednak możliwość oceny stanu odżywienia w sposób bardziej skomplikowany ale i znacznie dokładniejszy.
Celem takiej oceny jest zidentyfikowanie pacjentów zagrożonych niedożywieniem lub niedożywionych. Wyróżnia się przesiewową i pogłębioną ocenę stanu odżywienia. Ta pierwsza zazwyczaj przeprowadzana jest za pomocą specjalnie przygotowanych kwestionariuszy zawierających pytania odnośnie sposobu żywienia, wykonywania codziennych czynności, samooceny stanu zdrowia, parametrów antropometrycznych (np. obwód łydki, grubość fałdu skórno – tłuszczowego nad mięśniem trójgłowym ramienia, masa ciała). Każdej odpowiedzi przyporządkowana jest określona ilość punktów, których suma informuje o ryzyku niedożywienia. Najpopularniejszymi narzędziami przesiewowej oceny są kwestionariusze Mini Nutritional Assessment (MNA), Nutritional Risk Screening (NRS) i Subjective Global Assessment (SGA). Najprostszym jednak narzędziem do samodzielnego przeprowadzenia jest kwestionariusz MUST. Wystarczy odpowiedzieć na 3 następujące pytania: określić swój wskaźnik masy ciała czyli BMI (poniżej znajduje się wzór, wg którego można obliczyć ten parametr), % utraty masy ciała w ciągu ostatniego półrocza i zmniejszenie spożywania posiłków w okresie powyżej 5 dni.
Natomiast składowymi pogłębionej oceny stanu odżywienia są badania biochemiczne (czyli sprawdzenie stężenia pewnych składników w płynach ustrojowych np. albumin), badania antropometryczne (mające na celu określenie masy ciała, wskaźnika BMI, zasobów tkanki tłuszczowej), także badania immunologiczne oraz sposób żywienia.
Badając sposób żywienia musimy zwrócić uwagę na ewentualne zmiany w częstotliwości spożywania posiłków i zmianach w ich strukturze ilościowo – jakościowej. Rezygnacja z pewnych posiłków czy tez grupy produktów, bądź zmniejszenie zjadanych porcji często są efektem chorób przewlekłych u osoby starszej. Jeśli takie zmiany w sposobie żywienia obserwujecie Państwo siebie, powinny one być sygnałem do kontroli choćby masy ciała. Ubytek masy ciała przekraczający 10 % w ciągu 3 miesięcy nazywany jest niezamierzonym ubytkiem masy ciała i świadczy o ryzyku lub pogłębieniu niedożywienia a także o cięższym przebiegu choroby będącej np. przyczyną przyjęcia do szpitala. Ubytek masy ciała możemy wyliczyć sobie sami posługując się następującym wzorem: aktualna masa ciała (kg)/zwyczajową masę ciała (g) X 100. Otrzymany wynik będzie wskazywał odsetek zwyczajowej masy ciała. Wynik powyżej 95 % świadczy o prawidłowej masie ciała, natomiast wynik poniżej 75 % już o ciężkim niedożywieniu. Najczęściej jednak w przesiewowej ocenie stanu odżywienia wykorzystywany jest wskaźnik masy ciała (WMC lub z ang. body mass index – BMI) wyliczany ze wzoru:
BMI (kg/m2) = masa ciała (kg)/wzrost (m2). Poniższa tabela I zawiera interpretacje wyników.
Tabela I. Interpretacja wyników BMI wg Ferro – Luzziego
|
BMI (kg/m2)
|
Interpretacja
|
|
< 17 |
Niedożywienie ciężkie |
|
17 – 18,4 |
Ryzyko niedożywienia |
|
18,5 – 24,9 |
Zakres normy |
|
25 – 29,9 |
Nadwaga |
|
> 30 |
Otyłość |
Jednak dla osób starszych przyjmuje się nieco ostrzejsze kryteria w ocenie stanu odżywienia tym wskaźnikiem uważając wynik BMI poniżej 24 kg/m2 i jednoczesną utratę masy ciała ≥ 5 %
w okresie 1 – 6 miesięcy za niedożywienie i zagrożenie powikłaniami pooperacyjnymi.
Innymi pomiarami informującymi nas o zasobach tkanki tłuszczowej są pomiary grubości fałdów skórno tłuszczowych za pomocą fałdomierza (najczęściej nad mięśniem trójgłowym ramienia), a także pomiary składu ciała za pomocą analizatorów wykorzystujących metodę bioimpedancji elektrycznej. Wyniki uzyskane podczas tego pomiaru informują nas o % zawartości tkanki tłuszczowej, ilości wody wewnątrz- i pozakomórkowej, a także o zawartości beztłuszczowej masy ciała. Badanie to jednak wymaga skorzystania z specjalistycznej i drogiej aparatury.
Lekarze chcąc dokładniej ocenić stan odżywienia starszego pacjenta mogą skorzystać jeszcze z badań biochemicznych i immunologicznych. Najczęściej wykorzystywane jest stężenie albumin, jednak informuje nas ono tylko o wyjściowym stanie odżywienia, nie pozwala natomiast na monitorowanie zmian. Stężenie albumin powyżej 3,5 g/dl świadczy o prawidłowym stanie odżywienia. Wynik poniżej 2,5 g/dl wskazuje na ciężkie niedożywienie białkowe.
Oprócz przedstawionej analizy stanu odżywienia osoby starszej niezwykle ważna jest samokontrola masy ciała i sposobu żywienia. Takie podejście daje możliwość szybkiej reakcji zapobiegawczej niedożywieniu i podjęcie odpowiedniej strategii żywieniowej.